ASKER, SİYASET VE DEVLET ADAMI FETHİ OKYAR’I TANIYALIM?

A.Fethi OKYAR

Doğum: 29.04.1880  Ölüm: 07.05.1943

Duygu KARAKAŞ - Havva Nur ÖZDEMİR

Kırıkkale Üniversitesi 4. Sınıf Tarih Bölümü Öğrencileri

29 Nisan 1880 tarihinde Makedonya’nın Pirlepe bölgesinde dünyaya gelen Okyar, 1898’de girdiği Harbiye Mektebi’ni 1900 yılında piyade teğmeni rütbesiyle tamamladı. Ardından Harp Akademisi’ni 1904’te kurmay yüzbaşı olarak bitirdikten sonra da Selanik’te bulunan 3. Ordu Komutanlığı emrinde göreve başladı. Burada İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne katılarak, İkinci Meşrutiyet (1908)’i hazırlayan kadro içinde yer aldı. Aynı yıl binbaşılığa yükseltilerek Selanik Jandarma Subay Okulu Komutanlığı’na getirildi. Bu sırada tahttan indirilen 2. Abdülhamid’in Selanik’e sürülmesinden sonra devrik Sultan’ın korumalığını ve yaverliğini yaptı. Yaverlik

görevinin ardından 12 Ocak 1909’da Paris Askeri Ataşesi oldu. 3 Temmuz 1911 tarihinde, Arnavutluk Harekâtında İşkodra Mürettep Kuvvetler Kurmay heyetine atandı. 6 Ekim 1911’de Enver Bey ve Mustafa Kemal ile birlikte Trablusgarp’ta savunma kuvvetlerinde görev aldı. Arkadaşlarıyla yerel halkı başarılı bir organizasyonla İtalyan kuvvetlerine karşı koymada büyük başarılar elde etti. Yine Trablusgarp savaşı sırasında Avrupa genelinde yaptığı kamuoyu çalışmalarıyla kıtada İtalyan işgaline karşı tepkiler oluşmasını sağlamıştır.

Ali Fethi Bey, Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nın II. Dönemi için 13 Nisan 1912’de yapılan seçimde Manastır Milletvekili oldu. Meclisin kapatılmasından sonra orduya dönerek 17 Kasım 1912’de Çanakkale Boğazı Mürettep Kuvvetler Kurmay Başkanlığı’na atandı. 13 Ekim 1913’te Sofya Elçisi oldu. Harbiyeden arkadaşı olan Mustafa Kemal’in Bulgaristan’a askeri ateşe olarak atanmasını sağladı. Bu süre zarfında ülkenin içinde bulunduğu durum hakkında fikirler geliştirdiler. Bu dostluk vefatına kadar aksamadan devam etti.[1]Meclis-i Mebusan’ın III. Döneminin son yılında yeniden İstanbul Milletvekili seçilerek (8 Aralık 1917) elçilik görevinden ayrıldı.

Birinci Dünya Savaşının kaybedilmesinden sonra Talat Paşa’nın şartlı istifasıyla kurulan tarafsız kurulan Ahmet İzzet Paşa Hükümeti’nde Dahiliye Nazırı (İçişleri Bakanı) oldu. 8 Kasım’da, eski yönetimin ileri gelenlerinden Talat, Enver, Cemal ve Sait Halim paşaların yurtdışına kaçışına İçişleri Bakanı olarak engel olamamakla suçlanması, Ahmet İzzet Paşa Hükümeti’nin istifasına yol açtı. 1 Kasım - 21 Aralık 1918 tarihleri arasında Mustafa Kemal ile birlikte “Minber” gazetesini çıkardı. İttihatçı gizli bir örgüte mensup olduğu savıyla; eski Sadra­zam Sait Halim Paşa ile Âyân ve Me­busan meclislerinin Başkanları Rıfat ve Halil beylerin dâhil olduğu 20 kişi arasında tutuklanarak Bekirağa Bölüğüne hapsedildi. 2 Haziran 1919’da Malta Adası’na sürgüne gönderildi. Ankara hükümetinin girişimiyle, 30 Mayıs 1921’de 33 kişi ile birlikte serbest bırakıldı. 8 Ağustos 1921’de Ankara’ya geldi ve 15 Ağustos’ta, boş olan İstanbul Milletvekilliğine seçilerek TBMM’ne katıldı. 10 Ekim 1921-4 Ekim 1922 tarihleri arasında Dahiliye Vekilliği (İçişleri Bakanlığı) yaptı. TBMM’nin ikinci dönemi için yeniden İstanbul Milletvekili seçildi. 14 Ağustos 1923’en Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar İcra Vekilleri Heyeti Reisliği (Başbakan) ve Dahiliye Vekilliği yaptı. Fethi Bey Hükümeti’nin istifasına yol açan siyasi olaylar, 29 Ekim 1923’te bir anayasa değişikliği ile Cumhuriyet’in ilanının yolunu açmıştı.

Fethi Bey, Cumhuriyetin ilanından hemen sonra, 1 Kasım 1923 ile 1 Kasım 1924’te iki kez TBMM Başkanlığına seçildi. Ancak aynı ay içinde Kâzım Karabekir ve Ali Fuat paşaların önderliğinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulması üzerine 22 Kasım 1924’te İsmet Paşa’nın yerine Başbakanlığa getirildi. Bu atamada, sertlik yanlısı olarak tanınan İsmet Paşa’ya karşılık Fethi Bey’in daha ılımlı ve uzlaşmacı kimliği rol oynadı. Ancak üç ay sonra doğuda Şeyh Sait İsyanı’nın patlak vermesi üzerine uzlaşma politikası iflas edince, 2 Mart 1925’te onun başbakanlığındaki hükumet istifa etti ve İsmet Paşa yeniden başbakan oldu. Aynı gün ilan edilen Takrir-i Sükûn Kanunu ile ülke çapında muhalefet susturuldu, Terakkiperver Fırka kapatıldı. Fethi Bey Paris Büyükelçiliğine atanarak Türkiye’den uzaklaştırıldı.

1929 yılının sonlarında tüm dünyayı saran ekonomik bunalım Türkiye’yi de olumsuz yönde etkilemişti. İktidar partisi olan CHP’nin kimi uygulamaları, özellikle devletçi söylemi, toplumun kimi kesimlerinden eleştiri alı­yordu. Ekonomik ve toplumsal sorunlara Mecliste yanıt aran­masından ve iktidar partisinin denetlenmesinden yana olan Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in özendirmesi ile 9 Ağustos 1930’da büyükelçilikten i

stifa ederek Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı kurdu ve partinin genel başkanı oldu. Böylece Gümüşhane Milletvekili olarak yeniden Meclis’e girmesi sağlandı. Anlaşmayla kurulan partinin, İzmir Mitingi’nden sonra irtica (gericilik) yanlısı bir harekete dönüşmeye başlaması üzerine, kendi isteği ve Mustafa Kemal’in de önerisiyle 17 Kasım 1930’da partisini kapattı, tekrar yurtdışına gitti. 31 Mart 1934’te Londra Büyükelçiliği’ne atandı. İkinci Dünya Savaşı (1939-45) öncesinde Türkiye ile İngiltere arasında gerçekleşen diplomatik ve askeri yakınlaşmada önemli bir rol oynadı, Montreux Antlaşması’nın mimarları arasında yer aldı. Atatürk’ün ölümünden kısa bir süre sonra, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün eski hasımlarıyla barışma politikası uyarınca 4 Ocak 1939’da Bolu Milletvekilliğine seçildiğinden yurda döndü. İkinci Refik Saydam Hükümeti’nde Adalet Bakanı oldu ve bu görevini 12 Mart 1941 tarihine kadar sürdürdü.

Okyar gençliğinden ölümüne kadar Türk Milliyetçisi olarak ülkeye hizmet etmiştir. Okyar 7 Mayıs 1943 yılında İstanbul’da vefat etmiştir.

ESERLERİ:

Bolayır Muharebesinde Adem-i Muvaffakiyetin Esbabı (İstanbul 1941), Üç Devirde Bir Adam (Yay. Haz: Cemal Kutay, 1980), Fethi Okyar’ın Anıları: Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye (Yay. Haz: Osman Okyar - Mehmet Seyitdanlıoğlu, 1997)

KAYNAKLAR

Göçmen, Muammer (2007). "OKYAR, Ali Fethi (1880-1943)".

TDV İslâm Ansiklopedisi. 33. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 342-343. Erişim tarihi: 28 Nisan 2020.

Fethi Okyar, Milli Savunma Bakanlığı Yayınları

---

[1] Fuat OKYAR, Üç Devir Bir adam. Tercüman Yayınları 1980 İstanbul.