ŞEKER GİBİ BİR YAZI: TÜRKİYE'DE ŞEKERİN YOLCULUĞU

Türkiye'de Şekerin yolculuğu

Duygu KARAKAŞ
Kırıkkale Üniversitesi Tarih Bölümü Öğrencisi

Akademi Tarih takipçileri bugün sizlere fazlası zarar azı karar olan şekerin tarihçesini ve ülkemizde şekerin yolculuğu hakkında bilgi vereceğiz.

Şekerin Tarihçesi

Şekerin ilk üretildiği bölge olarak Doğu ve Güneydoğu Asya kabul edilmektedir. Pasifik Okyanusu bölgesinde bulunan adalarda Polynesialılar 5.000 yılı aşkın süredir şeker kamışından şeker elde edildiği kaynaklarda bildirilmektedir. İlk zamanlarda insanlar kamışı çiğneyerek şekerinin tadını alıyorlardı. Şeker konusundaki kesin kaynaklara MÖ 510’lu yıllarda rastlamaktayız. O tarihlerde Hindistan'a sefer yapan Pers İmparatoru Darius, İndus Nehri boyunca şeker kamışı yetiştirildiğini ve halkın bunları gıdaları tatlandırmak için kullandıklarını bildirir.  Bundan 200 yıl sonra Asya'nın batı kısımlarını alan Büyük İskender "kutsal kamış" adını verdiği şeker kamışını beraberinde memleketine getirerek, şekeri Akdeniz ülkelerine ve Afrika’nın doğu kıyılarına tanıttı. 

MS 7. yüzyılda İran'ı işgal eden Araplar şeker kamışını gördü tanıdı. Nasıl yetiştirildiğini ve nasıl şeker elde edildiğini öğrendiler. İşgal ettikleri Kuzey Afrika ve İspanya gibi ülkelere de bu bilgilerini aktardılar. Araplar girişimciler 8. ve 13. yüzyıllar arasında şeker üretim tekniklerini büyük ölçekli sanayiye dönüştürdüler; ilk büyük ölçekli şeker imalathanelerini, rafinerilerini, fabrikalarını ve üretim alanlarını oluşturdular.

Ülkemizde Şeker

Şeker Avrupalı tüccarların ve başka ülkelerde üretilmesiyle birlikte Anadolu’ya getirilmekteydi. Ülkemiz ‘de Şeker Fabrikaları kurulması amacıyla Osmanlı İmparatorluğu zamanında (1840-1899) ve ondan sonraki yıllarda bazı teşebbüsler olmuştur. Ancak bu teşebbüslerden hiçbirisi uygulama alanına konulamamış ve bir istek olmaktan ileri gidememiştir. Bu çalışmalar sadece hayal olarak kalmıştır.

Türkiye’de şeker üretmek için Cumhuriyet dönemini beklemek zorunda kaldık. Cumhuriyet sonrasında her konuda olduğu gibi Şeker Fabrikaları kurulması için yine Gazi Mustafa Kemal Atatürk önderlik etmiştir. Atatürk fabrikaların kurulması için teşvik ve destek verince Türk yatırımcısı harekete geçmiş ve bu istikametteki ilk ciddi teşebbüs Uşak'lı Molla Ömeroğlu Nuri (Şeker) adında bir çiftçi tarafından başlatılmıştır.

Molla Ömeroğlu Nuri (Şeker)

Uşak vilayetin de mahalli birçok müteşebbisin katılımı ile 19 Nisan 1923 tarihinde 600.000 TL sermaye ile kurulan ' Uşak Terakki Ziraat Şirketi 6 Kasım 1925 tarihinde ilk Şeker Fabrikasının temelini atar ve fabrika bir yıl sonra 17 Aralık 1926 tarihinde üretime geçer.

Uşak'ta Şeker Fabrikası kurma çalışmalarının devam ettiği dönemlerde İstanbul'da da özel şahısların ve bazı milli bankaların iştiraki ile 14 Haziran 1925 'de 500.000 TL sermayeli "İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları T.A.Ş." kurulur. 22 Aralık 1925 tarihinde Alpullu Şeker Fabrikasının temeli atılır ve on bir ay gibi bir sürede fabrikanın montajı bitirilir ve 26 Aralık 1926 tarihinde fabrika işletmeye açılarak ilk Türk şekerini üretilir.

1933 yılına kadar ülkemizin şeker ihtiyacı bu iki fabrikanın üretimi ile kısmen karşılanmaya çalışılmıştır. Bu iki fabrika ile pancar tarımında ve şeker fabrikası işletmesinde hayli tecrübeler edinilmiş olduğundan yeni şeker fabrikaları kurulmasının ihtiyacı anlaşılınca yeni fabrikalar kurmak için harekete geçilir. Bu nedenle ilk olarak Milli bankalarımızdan bazılarının ortaklığı ile iki şirket teşekkül ettirilmiş ve bunlardan "Anadolu Şeker Fabrikaları T.A.Ş." 5 Aralık 1933 tarihinde Eskişehir Şeker Fabrikasını üretime başlar. Diğer bir şirket olan " Turhal Şeker Fabrikası T.A.Ş. " de 19 Ekim 1934 tarihinde Turhal Şeker Fabrikasını işletmeye açar.

Şeker üretim faaliyetleri 1950 yılına kadar zaman zaman tevsi edilen dört şeker fabrikası ile yürütülür. Her yıl artan şeker ihtiyacının tamamen yerli üretimle karşılanabilmesi için 1951 yılında hazırlanan " Şeker Sanayii'nin Tevsi Programı" ile yeni şeker fabrikaları kurulması dönemine girilmiştir. Diğer taraftan da pancar ekicilerinin teşkilatlandırılması amacı ile tarım kesiminde toplumsal dayanışmanın bir örneği olan kooperatifleşme hareketi başlatılmıştır.

1953 yılında Adapazarı, 1954 yılında Amasya, Konya ve Kütahya, 1955 yılında Burdur, Susurluk, Kayseri, 1956 yılında ise Erzincan, Erzurum, Elazığ ve Malatya Şeker Fabrikalarının açılmasıyla 1956 yılında fabrika sayısı onbeşe ulaşmıştır. 1962 yılında Ankara Şeker Fabrikası ve 1963 yılında da Kastamonu Şeker Fabrikası, sanayiimizin geliştirilen bir makina fabrikası ile iki atölyede %65'i imal edilerek işletmeye alınırlar. Ülkemizin nüfus artışına paralel olarak artan şeker ihtiyacını karşılamak amacıyla yeni şeker fabrikaları kurulması öngörülerek 1977'de Afyon, 1982'de Muş ve Ilgın, 1983’de Bor, 1984'de Ağrı ve 1985 yılında da Elbistan Şeker Fabrikalarının %95'e varan makina ve tesisleri mevcut beş makina fabrikasında imal edilerek işletmeye alınmışlardır.

Daha sonra sırasıyla 1989 yılında Erciş, Ereğli ve Çarşamba Şeker Fabrikaları, 1991 yılında Çorum, 1993 yılında Kars, 1998 yılında Yozgat ve 2001 yılında ise Kırşehir Şeker Fabrikaları işletmeye açılır.

KAYNAKLAR

Türk şeker Fabrikaları yayınları, 2001 Ankara

Dünya Şeker Sanayinin Tarihçesi – www.kutahyaseker.com.tr

TC Şeker Kurumu – www.sekerkurumu.org.tr