ÇAĞININ ÖTESİNDE BİR BİLİM İNSANI OLAN BÎRÛNÎ’NİN ÇALIŞMALARI VE ESERLERİ

Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî (ö. 453/1061 [?])

Nurcan GÜLEÇ

Kırıkkale Üniversitesi Tarih Bölümü

Bîrûnî, Orta Asya'da tarihi bir bölge olan Harezm'de doğdu. Dünyada bilim sahasına kazandırdığı ilk keşif ve buluşlarla, bilim dünyasına ışık tutan Türk-İslam alimi el-Biruni; fizik, tıp, matematik, astronomi, trigonometri, coğrafya, jeodezi, farmakoloji, jeoloji, filoloji, din gibi konuları incelemiştir. Henüz 17 yaşındayken verimli deney ve gözlemler yapmıştır.

Kendisinden çok sonra gelen Newton, Toricelli, Copernicus, Galileo gibi bilim insanlarına ilham kaynağı olmuştur. Hatta The UNESCO Courier dergisi, 1974 yılında çıkardığı sayıyı ona ayırdı ve ‘’Binlerce yıl önce, Orta Asya’da yaşamış evrensel deha’’ olarak dünyaya tanıttı.

Biruni 'nin ilmî yönünü belirleyen en önemli özelliklerden biri, onun çok çeşitli alanlarda başarılı eserler verebilmiş olmasıdır. Çocukluğundan beri kendisinde mevcut olan araştırma tutkusu, çağının ilmî ve felsefî birikimini yeniden üretici tarzda değerlendirme başarısıyla birleşince döneminin zirveye ulaşan isimlerinden biri olmuştur. Nitekim Sarton onun yaşadığı döneme "Biruni asrı" der. Sarton onu "bütün zamanların en büyük bilginlerinden biri", Barthold ise "İslâm âleminin en büyük bilgini" şeklinde niteler.

ÇALIŞMALARI:

Çok yönlü bir bilim adamı olan El-Birûnî, ilköğrenimini Yunan bir bilginden aldı. Tanınmış ve seçkin bir aileden gelen Harezmli matematikçi ve gökbilimci Ebu Nasr Mansur tarafından kollanan El-Birûnî, ilk çalışmalarını bu âlimin yanında yaptı. İlk eseri, "Asar-ül Bakiye"dir.

Bîrûnî'nin matematikçi yönü, en çok bilinen yönüdür. Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Bîrûnî, trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişi olup sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmiştir. Bîrûnî’nin bu yönü batı dünyası tarafından ancak iki asır sonra keşfedilip kullanılabilmiştir.

Bîrûnî’nin trigonometriyi kullanarak bir dağın yüksekliğini ölçtüğü, sonra da yükseltisini bildiği bu noktadan ufuk alçalması açısının ölçülmesi yoluyla meridyen yayı uzunluğunu hesaplaması da geometri açısından önemli bir çalışmasıdır. Meridyen yayı uzunluğunun ilk kez Bîrûnî tarafından bu yöntemle bulunması yaygın bir kanıdır. Ancak Bîrûnî bu yöntemi başka bir bilginden aldığını belirtmiştir.

Bîrûnî'nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında Sultan Mesut'a 1010'da sunduğu "Mesudî fi'l Heyeti ve'n-Nücum" adlı yapıtı gelmektedir. Bu yapıt günümüze gelmiş olup bu konuda yaptığı çalışmalarının bir kısmı kayıptır. Kanun adlı eserinde Aristo ve Batlamyus'un görüşlerini tartışma konusu yaparak Dünya'nın kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi açısından önemlidir.

Ayrıca gerilim düzleminin gök apsisine göre eğikliğini de (enlem eğikliği) Kas, Gürgenç ve Gazne'de yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına çok yakın değerlerde bulmuştur. Ayrıca birçok elementli ve bileşikli hesaplayabilmiştir. Boylamın belirlenmesi gerilimininkine nazaran daha zor olduğundan Bîrûnî, iki nokta arasındaki boylam farkını enleme ve aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiş, ölçme ve gözlemlerinde hata payını en aza indirgemek için uğraşmıştır.

Tıp alanında da birçok eser veren Birûni, döneminde bir kadını sezaryenle doğum yaptırmayı başarmıştır. Şifalı otlar ve birtakım ilaçlar üzerine yazdığı "Kitabu's Saydane", Birûni’nin son yapıtı olmakla beraber 1050'de yazılmıştır. Bu kitapta üç bin kadar bitkinin neye yaradığını ve nasıl kullanıldığı yazmaktadır. İlaçların yanında o bitkinin Arapça, Farsça, Yunanca, Sanskritçe ve Türkçe gibi başka dillerdeki adının yer alması etimolojik açısından çok önemli bir gelişmedir.

Botanikle uğraşmış, hayvanlarla ilgili gözlemler yapmış, ışığın hızının sesten çok olduğunu saptamış, 29 maddenin özgül ağırlığını ölçmüştür. Bu ölçüler bugünün bilgisinin vardığı sonuçlara yakındır. Tuz üretimi ve maden işletmesi konularına da emek harcamıştır.

İyi bir tarihçi ve Dinler Tarihi araştırmacısı olan Biruni, özellikle Hindistan'daki inançları iyi incelemiş ve karşılaştırmalar yapmıştır.

ESERLERİ:

1. el-Âs̱ârü’l-bâḳıye ʿani’l-ḳurûni’l-ḫâliye: Bîrûnî’nin yazdığı ilk, önemli ve büyük eseridir. Bîrûnî eserin baş tarafında yazılış sebebini, bir edebiyatçının kendisinden çeşitli toplumların kullandıkları takvimlerle ilgili olarak bilgi almak istemesine dayandırır.

2. Taḥdîdü nihâyâti’l-emâkin li-taṣḥîḥi mesâfâti’l-mesâkin: Bîrûnî’nin Gazne devresindeki ilk önemli eseridir. 416’da (1025) yazdığı bu eserinin başında yeni bir bilgi dalı bulduğunu ya da geliştirdiğini belirtmektedir. Bu bilim dalı günümüzde jeodezi olarak adlandırılmaktadır. Ancak Bîrûnî bu eserinde enlem-boylam hesaplamaları, şehirler arası mesafeleri belirleme, kıble bulma metotları yanında tarihî, coğrafî, astronomik, jeolojik vb. bilgiler de vermektedir. Eserin dünyadaki tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.

Bîrûnî’nin Taḥdîdü nihâyâti’l-emâkin adlı eserinin unvan sayfası, ilk sayfası ve ketebe kaydının bulunduğu sayfa (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3386)

3. et-Tefhîm fi vâʾili ṣınâʿati’t-tencîm: Bîrûnî’nin 420’de (1029) tamamladığı astronomik bilimlere giriş mahiyetindeki bu eseri matematik, astronomi, astroloji, coğrafya ile ilgili konuları ihtiva eder.

4. Taḥḳīḳu mâ li’l-Hind min maḳūletin maḳbûletin fi’l-ʿaḳl ev merẕûle: 421 (1030) yılında tamamlanan eser, Hindoloji alanında dünyada yazılmış ilk ciddi kitaptır. Müellif bu eserinde Hint din ve inançlarını, Hindistan’la ilgili sosyal olguları, tabii bilimleri, kısacası Hint kültür ve medeniyetini konu edinmektedir.

5. el-Ḳānûnü’l-Mesʿûdî: Bîrûnî’nin Gazne Hükümdarı Mesud’a ithaf ettiği eseridir (421/1030). Eser üç cilt halinde Haydarâbâd-Dekken’de basılmıştır (1954-1956).

6. el-Cemâhir fi’l-cevâhir: Bîrûnî’nin Gazne Hükümdarı Mevdûd’e ithaf ettiği bu eser içtimaî, siyasî, kültürel, pedagojik, ahlâkî, tarihî, etnolojik, dinî bilgilerden ve müellifin hayat tecrübelerinden fizik, kimya, tıp, mineraloji-madencilik gibi konulara kadar çeşitli alanlardaki tesbitleri ihtiva eder. Eser Kitâbü’l-Cemâhir fî maʿrifeti’l-cevâhir adıyla F. Krenkow tarafından yayımlanmıştır (Haydarâbâd-Dekken 1936).

7. eṣ-Ṣaydele fi’ṭ-ṭıb: Bîrûnî’nin günümüze ulaşan son önemli eseri olup 442’de (1050) müellif seksen yaşlarında iken tamamlanmıştır. eṣ-Ṣaydene fi’ṭ-ṭıb adıyla da anılan eser tıp, eczacılık, botanik ve filolojiden bilim tarihiyle ilgili bazı konu ve hususlara kadar önemli bilgileri içine alır.

8. Maḳāle fi’n-niseb elletî beyne’l-filizzât ve’l-cevâhir fi’l-ḥacm: Madenler ve değerli taşların hacimleri arasındaki nisbetlerin ölçümüyle ilgili olup henüz basılmamıştır. Eserin yazma nüshası Beyrut St. Joseph Üniversitesi yazmaları içindedir (nr. 223).

9. Ḥikâyetü’l-âleti’l-müsemmât bi’s-südsi’l-Faḫrî: Fahrî Sekstantı diye bilinen astronomi aleti hakkında bilgi vermek üzere yazdığı bu eseri L. Şeyho yayımlamıştır.

10. Maḳāle fî ḥikâyeti tarîḳı’l-Hind fi’stiḫrâci’l-ʿumr: Hintliler’in yaş tesbiti için kullandıkları metotları konu edinen bu risâle astrolojiyle ilgili olup Zeki Velidi Togan tarafından yayımlanmıştır.

11. Fî Râşikâti’l-Hind: Hint satranç kombinezonlarıyla ilgili bir eser olup Resâʾilü’l-Bîrûnî arasında basılmıştır.

12. Maḳāle fi’stiḫrâci’l-evtâr fi’d-dâʾire bi-ḫavâṣṣı’l-ḫaṭṭi’l-münḥanî fîhâ: Bîrûnî’nin matematikle ilgili bu eserinin Leiden’de, Bankipûr’da ve Murad Molla Kütüphanesi’nde üç nüshası vardır. Leiden nüshasının metni ve tercümesi H. Suter tarafından yayımlanmıştır.

13. İfrâdü’l-maḳāl fî emri’l-eẓlâl (ẓılâl): Bîrûnî’nin gölgeler üzerine yazdığı bu eseri Resâʾilü’l-Bîrûnî (Haydarâbâd 1948; Kahire 1965) içinde Kitâb fî ifrâdi’l-maḳāl fî emri’ẓ-ẓılâl adıyla yayımlanmıştır.

14. Temhîdü’l-müstaḳar li-taḥḳīḳi maʿne’l-memer: Resâʾilü’l-Bîrûnî’nin üçüncü kitabı olarak basılmıştır.

15. Ḥikâyetü’l-âleti’l-müsemmât bi’s-südsi’l-Faḫrî: Fahrî Sekstantı diye bilinen astronomi aleti hakkında bilgi vermek üzere yazdığı bu eseri L. Şeyho yayımlamıştır.

16. Tercemetü Kitâbi Batencel fi’l-ḫalâṣ mine’l-irtibâk: Patanjali’nin yazdığı Yogasutra’nın Sanskritçe’den Arapça’ya tercümesi olup H. Ritter tarafından neşredilmiştir.

17. Ġurretü’z-zîcât: Sanskritçe yazılmış bir astronomi el kitabı olan Karanatilaka’nın tercümesidir. Sanskritçe metin günümüze kadar gelmemiştir.

18. Kitâb fi’stîʿâbi’l-vücûhi’l-mümkine fî ṣanʿati’l-asṭurlâb: Usturlapla ilgili olan bu eserin E. Wiedemann gibi bazı şarkiyatçıların kısmî tercümeleri dışında tam metin ve tercümesi henüz yayımlanmamıştır. Dünyanın çeşitli kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunan eser üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır

19. Maḳāle fî seyri sehmâyi’s-saʿâdeti ve’l-ġayb: Astrolojiyle ilgili olan ve yazma nüshası Bodleian’da bulunan bu risâlenin metni İngilizce tercümesi ve şerhiyle birlikte yayımlanmıştır

20. Kitâbü Tasṭîḥi’s-suver ve tebṭîḥi’l-küver: Astronomiye dair olan bu eser H. Suter tarafından Über die Projection der Sternbilder und der Länder adıyla neşredilmiştir (Erlangen 1922).

SONUÇ olarak; Biruni çağının çeşitli bilimleri hakkında derinliğine araştırma yapan dünyanın sayılı bilim adamlarındandır. Bilimsel yöntemi benimsemesi, çağına göre büyük bir aşamadır. Bıkmadan deney yapması, deneylerden sonuç çıkarması, olaylar arasında bağ kurması, nesnel davranması, kritik bilimsel bir zihniyete sahip olması dikkati çekmiştir. Hurafelere önem vermemiş, aklı esas almıştır. Ortaçağda özgür düşünceyle araştırma yapmaya başlamıştır. Bilimle imanın sınırlarını çizmesini bilen Biruni, inanan bir Türk düşünürüdür. Alemin öncesizliği görüşünü reddetmiş, İlk Neden'in yani Tanrı'nın varlığını doğrulamıştır. Zamanın sınırlı olduğunu belirtmiştir. Ayrıca ahlak felsefesi üzerine eğilmiş ve insanın değerini belirtmeye çalışmıştır. Bütün bu nedenlerle Biruni, Türk bilim ve düşünce tarihinin en büyük ve en renkli bilginlerinden biridir. Hatta Sarton'un dediği gibi dünyanın yetiştirdiği sayılı büyük kişilerdendir.

BİBLİYOGRAFYA

Aydın Sayılı, Doğumunun 1000. Yılında Biruni, "Biruni'ye Armağan", s.7-19

Güney Tümer, Biruni'ye Göre Dinler ve İslam Dini, s.42-55, Ankara, 1975

W. Barthold, İslam Medeniyeti Tarihi, s. 178-179, Ankara, 1963

TDV İslam Ansiklopedisi, ‘Biruni’, 6.cilt, s.206-215